پنجره و معماری یکی از پیوسته‌ترین مفاهیم تشکیل دهندۀ طراحی ساختمان است. اصلی ترین وظیفۀ پنجره تامین نور، دید و تهویه است و علاوه بر آن می‌تواند نشان دهندۀ مفاهیم طراحی معمار یا طراح در بنا باشد .

پنجره ها گاه تابع شرایط اقلیمی هستند . در کویر و اقلیم گرم و خشک ، پنجره‌های کوچکتری ‌می‌بینیم تا اهل خانه را در برابر باد گرم و خشک کویری محافظت کنند.

در حالیکه در اقلیم گرم و مرطوب و معتدل و مرطوب پنجره‌های عظیم‌تری را مشاهده می‌کنیم که باعث کوران هوا و رفع مشکل شرجی بودن هوا می‌شوند.

در اقلیم سرد وکوهستانی نیز پنجره‌ها کوچک در نظر گرفته می‌شدند تا گرم کردن خانه در زمستان راحت تر میسر شود.

طراحی پنجره و معماری ساختمان با توجه به این مولفه‌ها ( شرایط اقلیمی ) صورت می‌پذیرد و یا تنها برای نشان دادن منظره یا انتقال مفهومی انتزاعی و استعاری مورد استفاده واقع می‌شوند .

پنجره و معماری ایرانی از گذشته تا امروز

در معماری ایران ، پنجره از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است . در معماری سنتی ایرانی علاوه بر ساخت پنجره با کاربردهای پیش گفته ، سعی بر آن می‌شد تا در نما سازی هم از پنجره‌ها حداکثر استفاده برده شود .

نماهایی با تلفیقی از سقف‌های طاقی شکل و گنبدی منقوش به پنجره هابی زیبا و رنگین که چهرۀ زیباتری در شهر ایجاد می‌کردند .

توجه به زیبا سازی در کنار کاربردی بودن بنا ، سبب شد تا در گذشته ، بناهایی ماندگار و متفاوت خلق شوند .

به همین منظور در معماری قدیم ایران ، پنجره های گوناگونی ساخته شده است که از جمله آن‌ها می‌توان به پنجره‌های روزن ، مشبک ، ارسی و جام خانه اشاره کرد.

پنجره‌های روزن در بازی پنجره و معماری

پنجره‌های روزن در معماری ایران، به پنجره‌هایی اطلاق می‌شد که نقش فرعی و مکمل را برای تهویه و نورگیری فضاهای بزرگ ایفا می‌کردند. نمونه‌هایی از این پنجره‌ها را می‌توان در حجره‌های مکاتب یا کاروانسراها یافت .

ناگفته نماند بر روی بیشتر روزن‌ها پوششی از جنس آجر، گچ یا چوب قرار می‌دادند تا مانعی برای ورود پرندگان شوند و تشعشعی زیباتر و دلنشین تر از نور فراهم آورند . پنجره‌های روزن در اشکال متفاوتی مانند مستطیل ، مربع ، دایره و یا ترکیبی از مثلث با مربع یا مستطیل ساخته می‌شدند .

نور گیری و تهویه فضاهای خدماتی مانند مطبخ ها و انبارها هم توسط همین پنجره‌ها و از مسیر سقف محقق می‌شد .

در بالاترین نقاط سقف بسیاری از دهانه های بازار‌های سر پوشیدۀ قدیمی هم ، پنجره های روزن تعبیه شده است .

پنجره‌های مشبک در دنیای پنجره و معماری

پنجره‌های مشبک از یک سطح شبکه‌ای ساخته می‌شدند و به راحتی از یک طرف به سمت دیگر ایجاد امکان دید و تردد هوا می‌نمودند .

این پنجره‌ها در بخش‌های گوناگونی از بنا مورد استفاده قرار می‌گرفتند و از مصالح مختلفی مانند سنگ ، آجر ، گچ ، کاشی و چوب ساخته می‌شدند .به بیان ساده‌تر این پنجره‌ها ، از سطحی دارای فضاهای پر و خالی استفاده می‌کردند تا علاوه بر تامین نور و تهویهء هوا ، حریم خصوصی را هم محفوظ بدارند .

در مناطق گرم و مرطوب از پنجره‌های مشبک به عنوان جان پناه در پشت بام‌ها هم استفاده می‌شد تا با وزش باد از داخل فضاهای خالی ، کمکی در رفع رطوبت پشت بام شود .

همچنین در مواردی از پنجره‌های مشبک ، در فضاهایی مانند زیر زمین استفاده می‌شد تا تهویه مناسب به سمت حیاط صورت گیرد.

این پنجره‌ها نمونه دیگری از در هم تنیدگی پنجره و معماری ایرانی در گذشته ها محسوب می‌شوند .

پنجره های ارسی در نگاه پنجره و معماری

یکی دیگر از معروف‌ترین پنجره های سنتی ایران ، پنجره‌های ارسی است که نمادی شکوهمند از تعامل پنجره و معماری باستانی در ایران محسوب می‌شوند .

این پنجره‌ها به صورت لنگه  طراحی می‌شدند تا به آسانی در داخل یک چهارچوب قرار بگیرند و به صورت عمودی یا افقی گشوده شوند .

معمولا پنجره‌های ارسی را طوری می‌ساختند که تمام سطح بیرونی اتاق را در بر بگیرد .

همچنین سطح مشبک ارسی‌ها از چندین کارکرد مهم برخوردار بود .

اول اینکه امکان عبور نور مناسب را به داخل فراهم می‌کرد و دوم آنکه اجازه می‌داد افراد داخل خانه به راحتی از تماشای منظره بیرونی لذت ببرند و همزمان از تابش شدید نور خورشید به داخل در فصل گرما نیز جلوگیری می‌کرد .

کارکرد مهم دیگر پنجره‌های ارسی حفظ حریم خانه و بهبود شرایط محرمیت آن بود ، به گونه‌ای که امکان دید مستقیم از بیرون به داخل اتاق ها و تالارها میسر نبود .

بیشترین محل استفاده از پنجره‌های ارسی در فضای درونی خانه و در بالاخانه ها و اتاق‌های گوشواره که در یک یا دو سوی تالارهای بزرگ و مرتفع قرار داشتند بود . معمولا سطح پنجره‌های ارسی را با نقش‌های گوناگون ، گره سازی ها و شیشه‌های رنگین و ساده مزین می‌کردند و بر زیبایی آن می افزودند.

پنجره های جام خانه در ارتباط پنجره و معماری

جامخانه‌ها در گذشته نوعی از پنجره بودند که بیشتر بر روی سقف‌های گنبدی شکل تعبیه می‌شدند.

جامخانه معمولا از جنس سفال بود و به صورت کروی شکل ساخته می‌شد و بر فراز پشت بام‌ها تعبیه می شد .

بر روی سطح سفالین این پنجره‌ها حفره هایی در نظر گرفته می‌شد که بر روی آنها یک جام شیشه قرار می‌گرفت.

از جامخانه بیشتر در فضاهایی استفاده می‌شد که بتوانند با برداشتن تعدادی از جام‌ها در فصول مختلف سال ، میزان حرارت یا رطوبت فضا را در آنها به راحتی تنظیم کنند .

برای اتصال شیشه و بدنه پنجره هم از بتونه استفاده می‌شد تا صاحب خانه بتواند در صورت نیاز به راحتی شیشه‌ها را از پنجره‌ها جدا کند.

پنجره‌های جام خانه هم در کمال هوشمندی از تعامل پنجره و معماری سنتی ایران زمین حکایت می‌کنند .

تغییر سبک زندگی و ورود پنجره‌های نوین به ایران

با تغییر سبک زندگی و بلندمرتبه شدن ساختمان‌ها در ایران و همزمان با اهمیت بهبود هزینه‌های انرژی و مبحث عایق شدن پنجره‌ها ، زمان به روز رسانی صنعت در و پنجره فرا رسید .

در این دوره با بهره‌گیری از تجارب کشورهای صنعتی ،  پای پنجره‌های دوجداره به معماری نوین ایرانی گشوده شد و پنجره‌ها بدینجا رسیدند که امروز شاهد آن هستیم .

استفاده از پنجره‌های دوجداره با متریال upvc و یا آلومینیوم ، هرچند با نسل گذشته پنجره‌ها فاصلۀ زیادی پیدا کرده ، اما هنوز استفاده از طرح‌های مختلف سنتی در آن‌ها مشهود است .

چراکه به هر تقدیر پنجره و معماری در ایران همواره بر پسند و سلیقهء ایرانی استوار بوده و سلایق فرهنگی ایرانیان هنوز همان رنگ و بوی دیرین را مرجح می‌داند .

پنجره و معماری در ایران همواره در تعاملی گسترده به سر برده‌اند و امروزه هم همین تعامل و در هم تنیدگی با مولفه های باستانی و دیرین در جریان است .

مرجع: https://www.arkawin.com/